Özet: 4857 sayılı İş yasası ile kadın işçilere hamilelik,  doğum öncesi ve doğum sonrası emzirme dönemi için verilen süt izni ile ücretsiz izin haklarının kullanılmasına ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. Bu hakların neler olduğunu açıklamaya çalışalım.(1)

1-Yasal düzenleme:

Kadın işçiler, doğumdan önce sekiz ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam on altı haftalık süre için çalıştırılmazlar.  Çoğul gebelik halinde doğumdan önce çalıştırılmayacak sekiz haftalık süreye iki hafta süre daha eklenir. Ancak, sağlık durumu uygun olduğu takdirde, kadın işçi isterse doktorun onayı ile doğumdan önceki üç haftaya  kadar işyerinde çalışabilir. Bu durumda, kadın işçinin çalıştığı süreler doğum sonrası sürelere eklenecektir. Kadın işçinin erken doğum yapması halinde ise doğumdan önce kullanamadığı çalıştırılmayacak süreler, doğum sonrası sürelere eklenmek suretiyle kullandırılacaktır.

Doğumda veya doğum sonrasında annenin ölümü hâlinde, doğum sonrası kullanılamayan süreler babaya kullandırılır. Üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen eşlerden birine veya evlat edinene, çocuğun aileye fiilen teslim edildiği tarihten itibaren sekiz hafta analık hâli izni kullandırılır.

Doğum sonrası analık izninin bitiminden itibaren çocuğun hayatta olması kaydıyla çocuğunun bakımı ve yetiştirilmesi amacıyla kadın işçi ile üç yaşını doldurmamış çocuğu evlat edinen kadın veya erkek işçilere istekleri hâlinde birinci doğumda altmış gün analık izni verilir. Analık izni ikinci doğumda yüz yirmi gün, sonraki doğumlarda ise yüz seksen gün süreyle haftalık çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izin verilir. Çoğul doğum hâlinde bu sürelere ayrıca otuzar gün daha eklenir. Çocuğun engelli doğması hâlinde bu süre üç yüz altmış gün olarak uygulanır. Analık izninde yararlanılan süre içerisinde süt iznine ilişkin hükümler uygulanmaz. 

         Yasada öngörülen süreler işçinin sağlık durumuna ve işin özelliğine göre doğumdan önce ve sonra gerekirse artırılabilir. Bu süreler doktor raporu ile belirlenir. Hamilelik süresince kadın işçiye dönemli kontroller için ücretli izin verilir. Doktor raporu ile gerekli görüldüğü takdirde, hamile kadın işçi sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılır. Bu halde işçinin ücretinde bir indirim yapılmaz. Kadın işçiye, isteği halinde on altı haftalık sürenin tamamlanmasından veya çoğul gebelik halinde onsekiz haftalık süreden sonra altı aya kadar ücretsiz izin verilebilir.  Bu süre, yıllık ücretli izin hakkının hesabında dikkate alınmaz. Bu izin, üç yaşını doldurmamış çocuğun evlat edinilmesi hâlinde eşlerden birine veya evlat edinen eşe de verilir. Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam bir buçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçi kendisi belirler. Bu süre günlük çalışma süresinden sayılır.  4857 sayılı yasa hükümleri iş sözleşmesi ile çalışan ve 4857 sayılı yasa kapsamında olan veya olmayan her türlü işçiler için uygulanır. 4857 sayılı iş yasasının bu hükmü mutlak emredici hükümdür. 

2-Kısmi Süreli Çalışma Hakkı:

         Kısmi süreli çalışma hakkı, 6663 sayılı yasanın 21 inci maddesi ile 4857 sayılı İş Yasasının 13’üncü maddesine eklenen fıkra ile getirilmiş bir düzenlemedir. Ayrıca yasanın bu hükmüne dayanılarak 08.11.2016 tarihli 29882 sayılı Resmî Gazetede Analık İzni veya Ücretsiz İzin Sonrası Yapılacak Kısmi Süreli Çalışmalar Hakkında Yönetmelik yayımlanmış ve konuya ilişkin usul ve esaslar bu yönetmelikle düzenlenmiştir.

 Kısmi süreli çalışma, işçinin işyerinde tam süreli iş sözleşmesi ile yapılan emsal çalışmanın yarısı kadar yaptığı çalışmayı ifade eder. Örneğin, işyerinde haftalık 45 saat çalışan emsal işçi olduğu kabul edilirse, bu durumda kısmi süreli çalışma, 22,5 saate kadar olan çalışma olacaktır.

Talep şartları:

Kadın işçi haftalık çalışma süresinin yarısı kadar ücretsiz izin kullanıyorsa birinci doğumda 60 gün, ikinci doğumda 120 gün, sonraki doğumlarda 180 gün süreyle yarım gün çalışma talebinde bulunabilir. Bu iznin veya 6 aya kadar verilen ücretsiz iznin, bitiminden sonra çocuğun mecburi ilköğretim çağının başladığı tarihi takip eden aybaşına kadar herhangi bir zamanda anne veya babadan biri kısmi süreli çalışma talebinde bulunabilir.  İşçi, doğum sayısına bağlı olarak 60-120-180 gün süreyle haftalık çalışma süresinin yarısı kadar verilen ücretsiz izin ile 6 aya kadar verilen ücretsiz izin haklarını kullanmadan da analık izni bitiminden sonra kısmi süreli çalışma talebinde bulunabilecektir.

Yargıtay 9. Hukuk Dairesinin 16.04.2012 tarihli kararı:

4857 Sayılı Yasanın Md. 74/5 hükmüne göre isteği halinde kadın işçiye 6 aya kadar ücretsiz doğum izni verilmesi zorunludur.  Davacının izin talebinde bulunduğu gerek davalı tarafından çekilen ihtarnameden, gerekse davaya cevap dilekçesinden anlaşılmaktadır.

            Davacının izin talebi kabul edilmediğine göre, davacının haklı fesih ile iş sözleşmesini sona erdirdiği kabul edilerek kıdem tazminatının hüküm altına alınması gerekir. (2)

          Yargıtay 22. Hukuk Dairesinin 16.01.2017 tarihli kararı:

            4857 sayılı İş Yasası Md. 74/5 de isteği halinde kadın işçiye on altı haftalık sürenin tamamlanmasından veya çoğul gebelik halinde on sekiz haftalık süreden sonra altı aya kadar izin verileceği düzenlenmiştir. Söz konusu iznin kullanılması talebi işverene fesih hakkı vermeyeceği gibi kullandırılmaması davacının feshini haklı hale getirecektir. Bu anlamda izin talebinin kabulünün de kanuni bir yükümlülük olduğu görülmektedir. Mahkemece 4857 sayılı yasanın Md. 24/II-e maddesine uygun fesih iddiasının kanıtlanamadığı gerekçesiyle davacının kıdem tazminatına ilişkin talebinin reddine karar verilmiştir. Dosya kapsamındaki bilgi ve belgelerden davacının ücretsiz izne ayrılma talebinin sebep bildirilmeksizin reddedildiği anlaşılmış olup iş sözleşmesinin davacı işçi tarafından haklı nedenle feshedildiği kabulü ile kıdem tazminatının hüküm altına alınması gerekir. (3)

Bu haktan, üç yaşını doldurmamış çocuğu eşiyle birlikte veya tek başına evlat edinenler de çocuğun fiilen teslim tarihinden itibaren aynı haklardan yararlanabilirler.

Kısmi süreli çalışma talebi,  en az bir ay önce işçi tarafından işverene yazılı olarak bildirilmelidir. Bu talepte, tüm iş günlerinde çalışılacak olması halinde başlama ve bitiş tarihleri, belirli günlerde çalışılacak olması halinde tercih edilen iş günleri açıkça belirtilmelidir. Ayrıca eşinin çalıştığına dair belgeyi kısmi süreli çalışma talebine eklemelidir.

Anne veya babadan biri çalışmıyorsa, yönetmelikte belirtilen istisnalar haricinde, çalışan eş kısmi süreli çalışma talebinde bulunamaz. Kısmi süreli çalışma talebi, işçi tarafından yapılan bildirim tarihinden itibaren en geç bir ay içinde işveren tarafından işçiye kullandırılmaya başlanmalıdır.

Kısmi süreli çalışmaya başlayan işçi, aynı çocuk için bir daha bu haktan faydalanmamak üzere tam süreli çalışmaya dönebilir, ancak dönme talebini, en az bir ay önce yazılı şekilde işverene bildirmelidir. Söz konusu haktan yararlanan işçinin ücreti ve paraya ilişkin bölünebilir menfaatleri çalıştığı süreye uygun olarak ödenmelidir.

 4857 sayılı İş Yasası Md.74 göre:  çalışan kadınlara doğum öncesi ve sonrası kullanmak üzere analık izni, çocuğunu emzirmek amacıyla günde 1,5 saat süt izni ve 6 aya kadar ücretsiz izin hakkı verilmektedir.   6663 sayılı yasanın 21 inci maddesi ile 4857 sayılı İş Yasasının 13’üncü maddesine eklenen fıkra ile kısmi süreli çalışma hakkı getirilmiştir. Bu değişiklik kadınların hem çalışma hayatına devam etmelerini ve ekonomik değer üretmelerini, hem de çocuğu ve ailesi ile daha fazla ilgilenmesine olanak sağlamıştır.

3-Çalışan kadınların gece postalarında çalıştırılmaları:

            Kadın işçiler her ne şekilde olursa olsun gece postasında yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz. Belediye sınırları dışındaki her türlü işyeri işverenleri ile belediye sınırları içinde olmakla beraber, posta değişim saatlerinde alışılmış araçlarla gidip gelme zorluğu bulunan işyeri işverenleri, gece postalarında çalıştıracakları kadın işçileri, sağlayacakları uygun araçlarla ikametgâhlarına en yakın merkezden işyerine götürüp getirmek zorundadır.

            Kadın işçilerin, gece postalarında çalıştırılabilmeleri için, işe başlamadan önce iş yeri doktoru, işyeri ortak sağlık birimi, işçi sağlığı dispanserleri, bunların bulunmadığı yerlerde sırasıyla en yakın SGK kurumu sağlık ocağı, hükümet doktoru veya belediye doktorlarına

muayene ettirilerek, çalışmalarına engel bir durumun olmadığına dair sağlık raporlarının

alınması şarttır. Bu işçilerin muayeneleri altı ayda bir tekrarlanmalıdır.

            Kadın işçinin kocası da gece postasında çalışıyorsa, kadın işçinin isteği üzerine kocası ile aynı geceye rastlamayacak şekilde düzenleme yapılması gerekir. Kadın işçi ile kocası aynı işyerinde çalışıyorsa işçilerin aynı postada çalıştırılmalarına olanak varsa işverence bu talep yerine getirilmelidir.

 4- Hamilelik süresince sağlanan haklar:

Hamilelik süresince kadın işçiye periyodik kontroller için ücretli izin verilecek ve bu süre zarfında, doktor raporu ile gerekli görüldüğü takdirde sağlığına uygun daha hafif işlerde çalıştırılmaları sağlanacaktır. İşveren, işin hafif olmasını bahane ederek kadın işçinin ücretinde indirim yapamayacaktır. Eğer başka bir işe aktarılması mümkün değilse sağlığının korunması için gerekli süre içinde, isteği halinde ücretsiz izinli sayılması sağlanmalıdır. Bu süre yıllık izin hesabında çalışılmış gibi değerlendirilecektir.   

Kadın işçiler, hamile olduklarının sağlık raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar gece çalışamaya zorlanmayacak ve doğumu izleyen bir yıl boyunca gece postalarında çalıştırılmayacaklardır.  Bu sürenin sonunda çalışmasının sakıncalı olduğu sağlık raporu ile belirlendiği dönemde de gece postalarında çalıştırılmayacaklardır. Hamilelik dönemi boyunca çalışma süresi günde 7,5 saati aşmayacak ve fazla çalışma yaptırılmayacaktır.

5-Emziren kadınlara sağlanan haklar:

Emziren kadın işçi, doğum tarihinden itibaren bir yıl boyunca gece çalıştırılmayacaktır.  Bu süre, işyeri hekiminden alınan raporla altı ay daha uzatılabilecektir.

Yeni doğum yapmış ve emziren kadın işçinin çalışma süresi, günde 7,5 saati aşmayacak ve fazla çalışma yaptırılmayacaktır.

Kadın işçilere, bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam 1,5 saat süt izni verilecek ve bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını kadın işçi kendisi belirleyecektir.  Süt izni, çalışma süresinden sayılacaktır.

Yargıtay 22. Hukuk Dairesinin 25.09.2017 tarihli kararı:

Kadın işçilere çocuklarını emzirmeleri için günde 1,5 saat süt izni verilmesi hususu işverenin iznine tabi değildir.  4857 Sayılı İş Yasası Md. 74/7 hükmü uyarınca da bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağının işçi tarafından belirleneceği hüküm altına alınmıştır.   İşçinin süt izni kullanması gerektiği halde bu iznin kullandırılmaması durumunda, kullandırılmayan sürenin tespiti ile % 50 zamlı ücret üzerinden hesaplama yapılması gerektiğinin kabulünün Anayasanın 50/2. maddesine ve amaçsal yorum benimsemek suretiyle 4857 Sayılı yasanın ruhuna daha uygun düşeceği gerekmektedir. (4)

İşveren tarafından, yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun 100-150 arası kadın işçinin çalıştığı işyerlerinde, çocuk emziren çalışan kadınların çocuklarını emzirmeleri için emzirme odası ile 150’den çok kadın çalışanı olan işyerlerinde 0-6 yaşındaki çocukların bırakılması, bakımı ve emziren çalışanların çocuklarını emzirmeleri için kreş hizmeti verilecektir.

6- Sonuç:

            Kadın işçinin, hamilelik, doğum, cinsiyet gibi nedenlerle 4857 sayılı İş Yasası Md. 74 hükmü gereği belirtilen sürelerde işe gelmemesi, kadın işçinin iş sözleşmesinin işverence haklı nedenle feshi için geçerli bir neden sayılmayacaktır.  Kadın işçinin çalışmadığı toplam 16 haftalık süre de,  yıllık izin bakımından çalışılmış gibi değerlendirilecektir. İsteği halinde kadın işçiye, on altı haftalık veya on sekiz haftalık süreden sonra altı aya kadar ücretsiz izin verilir. Bu süre, yıllık izin hesabında dikkate alınmaz.

 YAKLAŞIM DERGİSİ OCAK 2019 SAYISINDA YAYINLANDI*

Kaynakça:

(1)4857 sayılı İş Yasası ve ilgili yönetmelikler.

(2)Yargıtay 9.H.D. 2010-5907 E. 2012-13018 K.

(3)Yargıtay 22.H.D. 2015-14643 E. 2017-125 K.

(4)Yargıtay 22.H.D. 2015-16933 E. 2017-19050 K.

AVUKAT EROL TÜRK   

[email protected]